زمان تقریبی مطالعه: 8 دقیقه
 

حکومت نبطیان




اعراب جنوب عربستان، اولین شهرنشینان ملت عرب بودند، بالطبع آنان، نخستین دولت‌های عربی را تشکیل دادند، دولت‌هایی که در این منطقه شکل گرفت نه دولت سیاسی، بلکه بیشتر دولتی تجاری به حساب می‌آیند. متاسفانه از چند و چون این دولت‌ها چندان اطلاعی در دست نیست. اطلاعات به دست آمده از این دولت‌ها مرهون تلاش باستان‌شناسان در مطالعه کتیبه‌ها و آثار و ابنیه‌های تاریخی به جا مانده از آن دوران است. در اینجا به مهمترین این دولت‌ها پرداخته و اجمالاً مطالبی را یادآور می‌شویم.


۱ - نبطیان


قبل از میلاد، در منطقه شمال غربی جزیره‌العرب، در حد فاصل بین موصل و فرات (اردن کنونی)،
[۱] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۴۶، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی ـ فرهنگی، چاپ پنجم.
[۲] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۲۶۷.    
دولتی شکل گرفت که به مانند دولت‌های جنوب عربستان از راه تجارت نیرو می‌گرفت. این دولت را اعراب «الحضر»
[۳] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۳، ص۲۱۶.
[۴] ابن کثیر، علی بن محمد، البدایه و النهایه، ج۲، ص۱۸۱، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۶.    
و رومیان بدان «پترا» می‌گفته‌اند؛
[۵] همدانی، ابن فقیه، البلدان، ج۴، ص۱۷۸، ترجمه ح.مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹.
گفته شده عده‌ای از «کلدانیان» (انباط)
[۶] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۸۹، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی ـ فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۵.
که مردمی ساکن بین بصره و کوفه بودند
[۷] فروخ، عمر، تاریخ الجاهلیه، ص۶۵، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول، ۱۹۶۴.
[۸] حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۸۷، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
در قرن ششم قبل از میلاد، با تصرف پترا که بر سر راه‌های بازرگانی قرار داشت آن را به پایتختی خویش برگزیدند.
[۹] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۳، ص۱۰، بیروت، دارالعلم للملایین و مکتبة النهضة بغداد، چاپ اول.
آنها در زمین‌هایشان کشت می‌کردند و به واسطه قرار داشتن در مسیرهای بزرگ تجاری، به تجارت نیز می‌پرداختند.
[۱۰] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۲۰.    
آنها به یُمن راه‌های تجاری بزرگی که مصر و شام را به غزه و شهرهای فینیقیه متصل می‌کرد و نیز راه تجاری دیگری که از طریق خلیج به شهر پترا رسید، به سرعت ترقی کردند.
[۱۱] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۲۰.    
آنها مصنوعات مسی و آهنی را به یمن و شام و یونان تجارت کرده و کالاهای ایران و هند و ماورای هند را در مصر و شام و دیگر نقاط تجاری توزیع می‌کردند.
[۱۲] حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۸۷، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.


۱.۱ - اوج قدرت و ثروت


نخستین خبرهایی که از تاریخ نبطیان به دست ما رسیده، از سوی "دیودور سیسیلی" متوفای ۵۷ ق.م. صورت گرفته، او می‌نویسد: «در حدود سال ۳۱۲ ق.م. نبطیان به چنان قدرتی دست یافتند که طی دو جنگ در برابر "انتیکونوس" جانشین "اسکندر" در شام به پیروزی رسیدند».
[۱۳] حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۹۱، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.

در قرن اول میلادی پترا به جهت حمایت‌های رومیان، به اوج قدرت و ثروت خود رسید.
[۱۴] حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۸۸، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
در این زمان قلمرو حکومتشان از شمال عربستان تا دمشق را دربر داشت؛
[۱۵] حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۹۲، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
اما بعد از گذشت دو قرن از میلاد کم‌کم پترا موقعیت ممتاز خود را از دست داده و در سراشیبی سقوط قرار گرفت، زمانی که "بطلمیوس فیلادلفیوس" راه‌های تجاری دریای سرخ و بلاد حاره را در اختیار گرفت، تاثیرات بسیار سوئی را بر اوضاع سیاسی جزیره‌العرب موجب شد؛ چرا که در راه‌های خشکی، امکان تجارت با هند و افریقا وجود نداشت.
[۱۶] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۲۱.    
از سوی دیگر از مسیر کاروان‌های شرق نیز به تدریج به طرف مناطق شمالی به مرکزیت «تدمر»، تغییر جهت دادند
[۱۷] تحتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۹۲، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
و راه تجارت شمال و جنوب نیز به قسمت شرقی شبه جزیره منتقل شد.
[۱۸] حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۹۲، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
با تصرف شام از سوی امپراطوری روم، این دولت به شدت دچار مخاطره شده،
[۱۹] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۳، ص۳۱۳، بیروت، دارالعلم للملایین و مکتبة النهضة بغداد، چاپ اول.
بارها مورد هجوم رومیان، بخصوص تراژان، امپراطور روم واقع شد. گفته شده،
[۲۰] ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۶۵، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۷۱.
سرانجام در سال ۱۰۵ میلادی، تراژان امپراطور روم به عمر حکومت نبطیان خاتمه داد؛
[۲۱] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۳، ص۵۲، بیروت، دارالعلم للملایین و مکتبة النهضة بغداد، چاپ اول.
اما بسیاری از مورخان نیز این حملات را ناکام توصیف کرده، از ادامه حیات آن تا زمان "شاپور بن اردشیر" بحث رانده، متذکر شده‌اند که آنها در پی هم‌پیمانی با دولت روم در سال ۲۳۵ میلادی،
[۲۲] همدانی، ابن فقیه، البلدان، ج۴، ص۱۷۸، ترجمه ح.مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹، (زیرنویس به نقل از الحضارات السامیه).
[۲۳] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، ص۶۰۷، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی ـ فرهنگی، چاپ پنجم.
مغضوب دولت فارس گردیده، از این رو شاپور، شاه ایران، در سال ۲۴۱ میلادی به آن حمله برده
[۲۴] همدانی، ابن فقیه، البلدان، ج۴، ص۱۷۸، ترجمه ح.مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹.
به عمر این دولت خاتمه داد.
[۲۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۵۹۰، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵.
[۲۶] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۷۱.    
[۲۷] مسکویه، ابو علی، تجارب الامم، ج۱، ص۱۴۴، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۶۹.    
[۲۸] بلعم، محمد بن محمد، تاریخنامه طبری، ج۱، ص۶۰۹، تحقیق محمد روشن، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۸.


۱.۲ - تاثیر فرهنگی


نبطیان به لحاظ فرهنگی به شدت تحت تاثیر یونانیان قرار داشتند. آنها علوم شایع را از یونانیان آموختند و نویسندگانشان به خط نبطی و یونانی نگارش می‌کردند.
[۲۹] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۵۲.    
شهرهای مهم این دولت علاوه بر پترا، «حجر»، «حشبون» و «جرش» بود.
[۳۰] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۶۶.    
جرش جایگاه «الهه ارتمیس» بود.
[۳۱] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۶۷.    


۲ - پانویس

 
۱. ↑ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۴۶، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی ـ فرهنگی، چاپ پنجم.
۲. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۲۶۷.    
۳. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۳، ص۲۱۶.
۴. ↑ ابن کثیر، علی بن محمد، البدایه و النهایه، ج۲، ص۱۸۱، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۶.    
۵. ↑ همدانی، ابن فقیه، البلدان، ج۴، ص۱۷۸، ترجمه ح.مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹.
۶. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۸۹، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی ـ فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۵.
۷. ↑ فروخ، عمر، تاریخ الجاهلیه، ص۶۵، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول، ۱۹۶۴.
۸. ↑ حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۸۷، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
۹. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۳، ص۱۰، بیروت، دارالعلم للملایین و مکتبة النهضة بغداد، چاپ اول.
۱۰. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۲۰.    
۱۱. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۲۰.    
۱۲. ↑ حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۸۷، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
۱۳. ↑ حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۹۱، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
۱۴. ↑ حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۸۸، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
۱۵. ↑ حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۹۲، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
۱۶. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۲۱.    
۱۷. ↑ تحتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۹۲، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
۱۸. ↑ حتی، فلیپ، تاریخ عرب، ج۱، ص۹۲، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز، کتابفروشی محمدباقر کتابچی حقیقت.
۱۹. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۳، ص۳۱۳، بیروت، دارالعلم للملایین و مکتبة النهضة بغداد، چاپ اول.
۲۰. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۶۵، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۷۱.
۲۱. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۳، ص۵۲، بیروت، دارالعلم للملایین و مکتبة النهضة بغداد، چاپ اول.
۲۲. ↑ همدانی، ابن فقیه، البلدان، ج۴، ص۱۷۸، ترجمه ح.مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹، (زیرنویس به نقل از الحضارات السامیه).
۲۳. ↑ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، ص۶۰۷، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی ـ فرهنگی، چاپ پنجم.
۲۴. ↑ همدانی، ابن فقیه، البلدان، ج۴، ص۱۷۸، ترجمه ح.مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹.
۲۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۵۹۰، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵.
۲۶. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۷۱.    
۲۷. ↑ مسکویه، ابو علی، تجارب الامم، ج۱، ص۱۴۴، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۶۹.    
۲۸. ↑ بلعم، محمد بن محمد، تاریخنامه طبری، ج۱، ص۶۰۹، تحقیق محمد روشن، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۸.
۲۹. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۵۲.    
۳۰. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۶۶.    
۳۱. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب، ج۵، ص۶۷.    


۳ - منبع

سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «دولت های عرب جاهلی (حمریان، نبطیان، تدمر)»، تاریخ بازیابی ۹۵/۶/۲۴.    


رده‌های این صفحه : تاریخ عرب | حکومت های عصر جاهلی | عصر جاهلیت | مقالات پژوهه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.